دکتر امین شیروانی، متخصص ارتودنسی

دستگاههای خارج دهانی ارتودنسی عمدتا در درمانهای تغییر الگوی رشد و در سنین رشد به کار می روند. شایعترین دستگاههای خارج دهانی مورد استفاده در ارتودنسی شامل هدگیر، چانه بند( چین‌ کاپ) و ماسک صورت (فیس‌ماسک) است. مشکل این دستگاه‌ها نمایان بودن آنها است که در بعضی مواقع باعث کاهش همکاری بیمار و عدم استفاده صحیح از دستگاه می شود. از این رو برای بهره گیری از نتایج درمانهای ارتودنسی با دستگاههای خارج دهانی همکاری بیمار و والدین شرط اساسی است.

هدگیر

هدگیر دستگاه خارج دهانی ، ارتودنسی پیشگیری

از این دستگاه برای ممانعت از رشد فک بالا و در مواقعی برای حفظ موقعیت و یا عقب بردن دندانهای فک بالا استفاده می شود. مشکل ظاهری این دستگاه و نیز احتمال صدمه دیدن صورت یا چشم بیمار هنگام باز کردن یا ضربه خوردن به دستگاه در صورت بی احتیاطی بیمار از معایب این دستگاه به شمار می رود. امروزه با کاربرد پیچ های داخل استخوانی (مینی اسکرو) دستگاههای داخل دهانی با کارکرد مشابه طراحی شده است هر چند که در همه موارد به خوبی هدگیر عمل نمی نمایند.
از این دستگاه معمولا برای ممانعت از رشد فک بالا در سن رشد در بیمارانی که فک بالای جلو ، صورت کشیده و یا فک پایین عقب رفته دارند استفاده می شود. در مواردی که دستگاه برای عقب بردن یا عقب نگهداشتن دندان‌های‌ بالا تجویز می شود دستگاه ممکن است در سنین پس از رشد نیز به کار رود. استفاده از هدگیر معمولا در هنگام خواب نیز توصیه می گردد. مدت استفاده از دستگاه در روز و طول مدت درمان توسط متخصص ارتودنسی تعیین می گردد.
هدگیر با توجه به محل قرار گرفتن کش یا تسمه خارج دهانی به انواع مختلف تقسیم می‌شود که نوع و جهت اتصال تسمه دستگاه و همینطور فرم سیم های کمانی آن (فیس بو) ، جهت و محل اعمال نیرو به فک و دندان را مشخص می کند لذا به هیج وجه نباید توسط بیمار تغییراتی در دستگاه ایجاد شود. این دستگاه از دو جز تشکیل شده یکی دو کمان سیمی ضخیم که به یکدیگر لحیم شده اند و در محل مشخصی به سیستم دندانی فک بالا وصل می شود (فیس بو) و بخش دیگر دستگاه با تسمه ای مخصوص به پشت سر بیمار یا پشت گردن وصل می‌شود( هد استرپ یا نک استرپ).

چانه بند(چین کاپ)

چین کپ ( چانه بند)

این دستگاه خارج دهانی روی چانه بیمار وصل شده و فک پایین را به سمت عقب و پایین فشار می‌دهد. این دستگاه در برخی از بیمارانی که فک پایین آنها از حد معمول بزرگ‌تر است، کاربرد دارد. امروزه به علت تاثیرات کم و غیر قابل پیش بینی چین‌کپ از این دستگاه کمتر استفاده می شود و استفاده از آن به موارد خفیف و در سنین حدود هفت سالگی محدود می شود. بخش جلویی چین‌کپ روی چانه قرار گرفته و بخش تسمه ای شکل عقبی آن پشت‌سر بیمار قرار می‌گیرد.

یکی از مشکلات استفاده از این دستگاه تحریک چانه بیمار است. برای جلوگیری از ایجاد واکنش تماسی پوست ناشی از استفاده از چانه بند می توان قسمت داخلی چین کپ را که در تماس مستقیم با پوست چانه قرار می گیرد با پودر تالک و یا پودر بچه آغشته کرد. این مساله به ویژه در تابستان و محیط های مرطوب بیشتر مشکل ساز است.

در برخی موارد که موفقیت‌هایی در درمان با چین‌کپ طی دوره طولانی به دست آمده است پس از برداشتن دستگاه ، نتایج درمان در مدت زمان کوتاهی در حوالی سنین بلوغ از بین می‌رود .بنابراین استفاه از این دستگاه امروزه در ارتودنسی چندان توصیه نمی‌گردد و بیشتر جنبه روانی دارد.

ماسک صورت(فیس‌ماسک)

فیس ماسک ، ارتودنسی پیشگیری

از این دستگاه برای تحریک رشد فک بالا رو به جلو و پایین استفاده می شود. این دستگاه در بیمارانی که فک بالای عقب رفته و ظاهرا فک پایین جلو آمده داشته ، شدت مشکلشان خفیف بوده و عامل وراثتی قوی برای این مشکل ندارند کاربرد بسیار مطلوبی داشته و ممکن است نیاز به جراحی در سنین بالاتر را مرتفع سازد.دستگاه از سنین حدود ۷ تا ۱۰ سالگی به کار می رود و در صورت وجود شرایط خاصی در بیمار و همکاری وی در استفاده از دستگاه اثرات بسیار مطلوبی دارد هر چند که حوالی سنین بلوغ ممکن است قسمتی از نتایج درمان عود نماید. یکی از مشکلات این دستگاه تحریک پوست چانه و پوست پیشانی است. برای جلوگیری از ایجاد واکنش تماسی پوست می توان قسمتهایی که در تماس مستقیم با پوست هستند را با پودر بچه آغشته کرد.حجم زیاد دستگاه و لزوم استفاده از آن هنگام خواب نیز باعث کاهش همکاری کودک می گردد. شرط اصلی موفقیت در درمان فیس ماسک وجود انگیزه در بیمار و والدین و همکاری کافی آنها است.

by

به طور کلی دستگاه های نگهدارنده ارتودنسی ریتینر به دو دسته ثابت و متحرک تقسیم میشوند:

• دستگاه ثابت نگهدارنده ارتودنسی ( فیکس ریتینر ) :

  

  تصویر ۱- نگهدارنده ثابت ( ریتینر ثابت )

  به شکل سیمی فرم داده شده است که در پشت دندانها چسبانده می شود و مزایای آن در دید نبودن و جلوگیری از برگشت ارتودنسی دندان هاست. هرچند احتمال شکستن و گم شدن نگهدارنده ثابت کم است با این حال در صورت خوردن غذاهای سفت با دندانهای جلو، جدا شدن سیم از بعضی نواحی دندانی دور از انتظار نیست . در برخی از بیماران از جمله بیمارانی که قبل از درمان فاصله بین دندانی زیاد داشته اند ، نبودن سیم و یا شکستن اتصالات آن حتی در عرض چند ساعت می تواند دندانها را از موقعیت مطلوب به سمت موقعیت قبل از درمان جابجا کند. بهداشت خوب و مسواک زدن مرتب محل نگدارنده ثابت ( پشت دندانهای جلو)  بسیار مهم است زیرا در صورت عدم رعایت بهداشت با تورم  لثه ها و تجمع جرم وپلاک مواجه می شویم .به طور کلی استفاده از ریتینر ثابت ارجح است زیرا موقعیت دندانها را به طور دقیق تر کنترل می کند و از لحاظ اقتصادی نیز مقرون به صرفه تر است هر چند در این خصوص بین متخصصین ارتودنسی اختلاف نظر وجود دارد. طول مدت استفاده از این نگهدارنده بر اساس مشکل بیمار و توسط متخصص ارتودنسی درمانگر مشخص می گردد و در برخ از انواع بی نظمی ها ممکن است توصیه بر استفاده همیشگی از این نوع نگهدارنده ها باشد. دو نوع شایع از این نگهدارنده عبارت اند از

• نگهدارنده موسوم به FRC که از جنس الیاف فیبری مخصوص به رنگ سفید است . این نگهدارنده از لحاظ زیبایی ظاهری ارجح است.
• نگهدارنده ثابت از جنس سیم فلزی که نسبت به پارگی مقاوم تر بوده و از لحظ بهداشتی نیز ارجح می باشد.

• دستکاه متحرک نگهدارنده ارتودنسی (پلاک نگهدارنده) :

  

  تصویر ۲- پلاک نگهدارنده ، پلاک هالی

  نگهدارنده های متحرک با قالبگیری از دهان بیمار بطور اختصاصی برای هر فرد ساخته می شود و دو نوع ریتینر هالی و ریتینر شفاف (اسیکس) پرکاربرترین آنها محوب می گردند.

• رتینر هالی : از سیم های فلزی و مواد آکریلی محکم ساخته می شود .یک سیم کمانی بر روی دندانهای قدامی قرارمی گیرد و قوسی از جنس آکریل روی کام ( سقف دهان ) را می پوشاند . مزیت ریتینر هالی این است که سیمها به منظور تغییرات جزیی دندانی می توانند فعال شده و برخی از تغییرات ناخواسته دندانی پس از درمان را اصلاح نمایند.

نوعی از ریتینر ها (نگهدارنده ارتودنسی) به نام هالی راپ راوند (Wraparound Hawley retainer ) وجود دارد که کمان سیمی آن دندانهای عقبی یک سمت را به سمت دیگر متصل می کند . در این نوع ریتینر هیچ سیمی از روی سطح جونده دندان ها عبور نمیکند در نتیجه بیمار به راحتی دندانها را در هم جفت میکند . بیشترین کاربرد این ریتینر ها در افرادی است که جهت درمان ارتودنسی دندان آسیای کوچک (پرمولر) را کشیده اند.

• رتینر شفاف : این نوع از نگهدارنده ارتودنسی یا ریتینر از پلاستیک شفاف ساخته شده و روی همه ی دندانها یا دندانهای نیش تا نیش را می پوشاند . این نوع ریتینر شبیه سیستم اینویزیلاین ( ارتودنسی شفاف ) می باشد. ریتینر شفاف در مقایسه با هالی به دلیل عدم وجود سیم نسبت به ریتینر هالی زیباتر است. اما ریتینر شفاف آسیب پذیر و شکننده تر می باشد .رتینر شفاف تنها موقعیت ایجاد شده را حفظ می کند ولی معمولا در انواع ساده نمی تواند مانند نگهدارنده هالی در صورت نیاز باعث حرکت اصلاحی دندانها شود.

* معاونی ، دانشجوی دندانپزشکی ، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.

by